GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG

...POESÍA QUECHUA... Poetas de la Asociación Quechua de Letras y Artes Ayacucho Chanka, QANTU.

HOMENAJE AL PROMOTOR Y DIFUSOR CULTURAL DON ALIPIO HINOJOSA G.

Por: Jorge Oré Espinoza
                QANTU, Asociación Quechua de Letras y Artes Ayacucho – Chanka, tiene la grata satisfacción de tributarle un merecido homenaje de gratitud y reconocimiento especial al Maestro Promotor y Difusor Cultural don Alipio Hinojosa Gutiérrez,  quién  caracterizado por su iniciativa, voluntad, inquietud, entusiasmo y energía vital, se ha dedicado al trabajo intelectual organizado para mantenernos informados todo el saber humano de la sociedad en permanente cambio.
                Cumple incansable labor de educar y orientar a la población ayacuchana. De ahí, a través de nuestra institución expresamos de todo corazón nuestra gratitud especial y reafirmamos nuestro compromiso y pleno respaldo en su programa periodístico - cultural.

SEMBLANZA

                Don Alipio Hinojosa Gutiérrez, nació el 15 de agosto de 1941, en el histórico distrito de Quinua, provincia de Huamanga, Departamento de Ayacucho. Hijo del profesor Abelardo Hinojosa Morales, de procedencia Arequipeño, y doña Liduvina Gutiérrez González, natural de Quinua.
                 Don Alipio recibió de su madre más enseñanza que de su padre porque él, siempre estuvo ausente por motivo de trabajo, docente en la zona rural. Adquirió de su madre las enseñanzas de lo humano, caritativo, sencillez y honradez,
                Estudió la primaria en la Escuela Fiscal Nº 619, la Secundaria en la GUE Mariscal Cáceres de Ayacucho. Promoción de 1960 “Brujo de los Andes” y superior en la Universidad Nacional San Cristóbal de Huamanga UNSCH, optando el título de Profesor de Educación Secundaria, Especialidad: Historia y Geografía en 1981. Estudió paralelamente trabajando.
DISTINCIONES  Y ESTÍMULOS
1.     La UNSCH, le otorgó el premio de eficiencia administrativa, por R.R. Nº 3000-69.
2.    La Casa del Poeta Peruano, distingue por Resolución Ejecutiva Nº 087-2001, por su contribución en la difusión de la Cultura y Poética.
3.    La emisora San Cristóbal, le otorga un estímulo “Honor al Mérito”, en 1974.
     Las distinciones son muchas sólo mencionamos  algunas.

PROGRAMAS RADIALES
                En Radio Ayacucho, San Cristóbal y Radio Estación Wari, a partir de 1968 hasta la actualidad. Se desempeñó bajo los títulos de: Tradiciones del Perú, “Pueblo y Cultura”; “Cantares de Ayacucho” ; “Club Discómano de la Amistad”; “Primicias Nacionales”; “Reportajes a la historia”; “Sentires y Cantares de Vida” y “Encuentros” en la actualidad.


ARTÍCULOS PERIODÍSTICOS

                Revisando sus archivos periodísticos de don Alipio, encontramos los artículos periodísticos con los títulos de: “Horoscopio”; “Multidatos"; “a buena y mala hora”; “Casos y cosas de nuestro tiempo”; “Apuntes latinoamericanos”; “Bronces Históricos”; “El Personaje de Hoy”; algunos firmados con el seudónimo de Alico, Acha.




JOSÉ MARÍA ARGUEIDASPAQ  (Harawi)
Por: Jorge Oré Espinoza

¿Maypiñam Tinkumurqanki?
kuyasqanchik José María Arguedaswan,
llaqtanta saqirispa ripukuqwan .

ñuqaqa tinkumurqani
apu Qarwarasupa waqtanpiñam
misitullan aysarisqa ripukuchkaqwan.

Máximo Damianpa wiyulinninpa,
waqaychanwan, Pariwanachapa
miski takinwan tusukustin ripukuchkaqwan.

¿Manachu Kunakamusurqanki?,
kuyasqan ayllunkunaman
kusipi llakipi waqaqmasinman.

Arí, panillay kunakamuwanmi,
llaqta  umalliq wiraquchakuna
sarukachawaptinchik;
amas kumuykachankichikchu, nispa.

Kanchariq quyllurkunawan
kuskanchakuspanchiksi
qichukayninta
wiña wiñaypaq waytachisun



A JOSÉ MARÍA ARGUEDAS  (Poema)

¿En dónde te encontraste?.
con nuestro querido José María Arguedas
que dejando triste a su pueblo, partió.

Yo me encontré
allá lejos por la falda del poderoso Qarwarasu
jalando a  su noble Misitu se iba.

Al compás del violín de Máximo Damián
y con el dulce canto de la pariguanita
alegre y bailando se iba a la eternidad.

¿No te mandó ningún encargo?,
a sus familiares con quienes
compartían tristezas y alegrías?.

Sí, hermana mía traigo su encargo:
dijo, cuando las autoridades del pueblo
cometan injusticias  y abusos
jamás se acobarden ante el tirano.

Unidos a los ardientes luceros
floreceremos para siempre
eterna felicidad de nuestro pueblo.


APU URQUKUNAMAN KUNAKUYNIY
Por: Lenon Tomas  Tutaya De La Cruz.

Tawantin suyu apu urqukuna
Apu Rasuwillca, Apu Qarwarasu
Apu Ausangate, Apu Waytapallana;
wiñay sallqa llaqtakuna qawaq.

Qampaqmi kay mañakuy,
Chaskiykullaway
wiñay pachapi,
Kunturkunapa  pawayninwan
tiqraswan danzaq runapa tusuyninwan
rawraq takiyta aptirisqa,
surapa wiqin aqata upiaykuspam
chayamuni chakikiman
varayuq tayta José María Arguedaspa
ñannintaya pusariwayku.

Pachak yupay watañam purirqun
llapan niraq yawarniyuq
amawtapa chayamusqan
sapallan qari Arguedas
llaqtanta, tusuyninta, qamutayninta kuyaq
tukuy niraq llaqta masinpa
ruwasqan kuyaq amawta.

llaqtakunapa takiynin,
tusuynin yupaychaq
Pukyupi turu puckllay
chaninchaq
Qaqchu Misitunwan
kuskancharisqa
llaqtanpa nanaynin
nanachikuq amawta
Paymi uchuychanmanta karqa
llaqtamasimpa, nanaynin muchuq
sallqa runa waylluq,
apu urqu yupaychaq
amarupa kallpanwan
kunakuq
pachamamapi iñiq.

Qapaq sallqa apu urqukuna
tukuy sunquywanmi mañakamuykichik
uyariykuwaychik;
hinallataq uyariykuychik
llaqta runapa qapariyninta
Qusiy Marya Arguidaspa
churinkuna  kasqayku rayku.


PLEGARIA A LOS APUS
¡Oh! Dioses tutelares del Tawantinsuyu
Apu Rasuwillca, Apu Qarwarasu
Apu Ausangate, Apu Waytapallana
eternos guardianes de los Andes peruanos.

Recibe ésta mi breve plegaria
que te imploro en esta hora ancestral
en el vuelo de los  cóndores,
de danzantes de tijeras
de cantos ceremoniales, de bebidas sagradas
que nos guíes, por las sendas indelebles
del  gran Varayuq mayor
José María Arguedas Altamirano.

Han pasado ya cien años
desde que nos enviaste
al gran hombre de todas las sangres
notable de alma indígena
quien amó; su tierra, su gente
su cultura, sus costumbres.


Quién estuvo siempre vigilante
de su añorado Yawar Fiesta.
junto al Misitu, su toro encantado
luchó por los principios  y derechos
de su estirpe indomable e indómito.


Él, supo valorar sus raíces ancestrales
amó lo andino, veneró a los Apus
ofrendó a la Madre tierra
con las fuerzas del dios serpiente
bebiendo la chicha de jora
bebida sagrada de los Waris.


Oh! dioses tutelares del Ande
desde el fondo de mi ser
los clamo vehemente
se dignen escucharme
y escuchen las voces
gimientes de sus hijos
descendientes del gran amawta
José María Arguedas.


OPAKUNAMANTA (willakuy)
Por: Abilio Soto Yupanqui.

1.         Huk upas mamanta tapun:
_ Mamay, supi llasanchu – nispa.
Mamanqa ninsi
_ Supiqa wayrallam
 yaw upa, imataq llasanqaqa.
Upaqa qaparinsi
_ apikichiki akakuykullani nispa.



2.         Huk upañataqsi , sumaq pasñata rikuruspan  nin:
Sumaq warmicha , wasiki punkupi sayalani,
waqalani, takalani, qamta suyaspay.




3.         Huk upas alabakuq:
_ Limapiqa, karrum sisi hinaña,
Wayrurukunam vasinika chukuyuq,
Suwakunam anka hinaña.

         Vicinunsi nin :
Yaw upa ¿Limata riqsinkichu?
_binpas manaya riqsinichu
piru mayur wawqiypa willawasqanqariki
riqsisqaypas hinañam.



         MAMAYPA PUNCHAWNINPI                       Por: Abilio Soto Yupanqui.
          
             Chuqlluchaymi
            añaspa kirullanraq
            habaschaymi
            wiqu wiqullaraq
            papachaymi
            chawchu chawchullaraq
            imayta apaspataq
            kuyay mamallayta
            kay hatun punchawninpi
            watukuykullasaq.
            Achanqaray wayta
            rapichallaykita
            haywarimullaway
            sumaq waytaykiwan
            mamaypa urkun
            sillwiykunaypaq.
DE MI MADRE EN SU DÍA

Mi choclito
recién diente de zorrino
mis habitas en vainas iniciales
mis papitas
recién en raicillas
¿que podré llevar
a mi madre querida
como ofrenda filial
en éste su gran día?
Flor de achanqaray
flor de mis ancestros
tiéndeme tus ramitas
que quiero llevar
tus hermosas florecitas
para ungir la frente
de mi  madre adorada.


PACHAK WATAÑAM   (Harawi)             Por: David Castillo Ochoa.
Taytay Arguedas
pachak watañam
Apu  tayta intipa
kachamusqan hina
kay waqay pachaman
quyllur kanchilla
paqarimusqayki.

Pachak watañam
qunqasqa suyupa
hamutayninkuna,
ruwayninkuna,
yachayninkuna,
rimay siminkuna,
rikraysisqayki.

Pachak watañam
sarutasqa llaqtakuna
kuyakuynikiwan
maytuykuspa
llasaq llakinkuna
muchuysisqayki,
sasachakuyninkuna
rikraysisqayki.

Pachak watañam
sullucharikuq muhuta
tarpuykuspayki,
wachirimuq  punchaw
ancha maskasqayki.
Chaywanpas hinallam
kuyasqayki llaqtakuna
aswanraq qipanchasqa
suyallachkasunki.

LIQLISCHAY
(Recopilación: Huayno Pampino)

Por: Julia Canchari Chuchón.

Liqlischay  liqlischay
amaya qaqchallawaychu
kuyasqay yanaywan
miskita puñuchkaptiy
mamanchá taytanchá
musyaramuwanqa.

Mamallan taytallan
musyaramuspanqa
alcalde, quwislla
yachallachun ninqa.

Alcalde, quwislla
yacharullaspaqa
paqarin minchalla
kasarachun ninqa.

FUGA
Manasya qari waqanchu
chullalla silla mulanmanta
mayulla aparullaptin
qaqalla ñitirullaptin.



DICHOS POPULARES
Por: Felícitas Pozo Chávez.

1.    Kunturpa hurasninta  allintam yachasqanki.
2.    Hukllam wañuy, hukllam kawsay.
3.    Huk umalla huk sunqulla.
4.    Warmisapapa chakrallanñach.
5.    Kunturpas saksaspanqa pawakunñas.
6.    Panqa karga hina mana sicrituyuq.
7.    Maypim cruz chaypim Dios.
8.    Atuqchu yachan, chutuqninchu.



ANIMALES:
Por: Marciana Bravo Quispe.

1.    Muru .- Moteado.
2.    Chiqchi.- Moteado más menudo.
3.    Pillka .- dos colores horizontales.
4.    Allqa .- dos colores (rojo o negro con blanco).
5.    Sarda.- blanco en la cadera y prolongación de manchas pequeñas sobre rojo o negro.
6.    Husku.- una linia por el lomo, mayormente negro.
7.    Qusni,. Color humu.
8.    Yana .- negro.
9.    Puka .- rojo.



HANAY URAY ATUQ (willakuy)
                                                                                                     Por: David Castillo Ochoa.

Hanay china atuqwan uray urdu atuqsi, qatikachanakuspan
kallpakachanku: hukninraq hawanpi,hukninraq ukunpi.
Quysu chupankupas kayman, wakman wilchinyasqa.

Chaymantañataqsi, uray llaqta atuqcha lluqayta qallaykuptin;
hanay sakri atuq mana pinqarikuspa lluqarachikusqa,
puya usikunpas hakatiyanankama.
Chayllapim tukun chay willakuy. Wakinkunataq, Ñam yachankiña.

WATUCHICHAKUNA

1.-  Ñawisapacha tipi wiqawcha pawaspa,wayuchakicha. 

2.-  Tanqa tanqacha.
     
3.-  Achikyaykun, tutayaykun takistillan.     

4.-  Sipas kayninpi,ñapas ñapas. Paya kayninpi, amañapas.          

5.-   Tutayaqpi, mullkuspalla ustuchina.          

6.-   Muchka chuñucha, winku  ñawicha.      

7.-   Qalchin qalchin, qulchin qulchin.            

8.-   Qaqakunapi chilar chilar.          

9.-   Taratataylla kusikuywan wachakuq.          

10.-  Balalalaspan warmin qatikachaq.

11.- Tutapas, punchawpas, kutututuylla.       

l2.-  Panyasqalla war waryaspa waqaq sipas.


RESPUESTAS...



1.- Avispa. 

2.-  Escarabajo pelotero.
     
3.-  Tordo.     

4.-  La mujer.    

5.-   La Llave.          

6.-   El chancho.      

7.-   Cucharon.            

8.-  Gavilán.          

9.-   Gallina.          

10.-  El chivo.

11.- El Cuy.       



l2.-  La tinya, (tambor pequeño).

1 comentario:

  1. Y las respuestas de los watuchis. Quiten el fondo que no deja leer. Saludos.

    ResponderEliminar